नयाँ सभ्यता र संस्कृतिमा रक्षाबन्धन पर्वको महत्व

राजविराज, २६ साउन । रक्षाबन्धन सामाजिक तथा पारिवारिक एकताको सांस्कृतिक पर्व हो, जसले दाजुभाइ र दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ । राखीको रंगीन धागोले दाजुभाइ र दिदीबहिनी बीचको प्रेमको बन्धनलाई मजबुत बनाउनुका साथै सुख–दुःखमा सँगै बस्ने विश्वास प्रदान गर्ने जनविश्वास रहेको छ ।

दाजुभाइ र दिदीबहिनीको पवित्र सम्बन्धको महत्त्व हाम्रो देशका धेरै चाडपर्वहरूमा झल्किएको छ। तीमध्ये रक्षाबन्धन सर्वोपरि छ, धार्मिक र अलौकिक महत्वको यो पर्व दिदीबहिनीको स्नेह, आत्मीयता र मायाको धागोसँग जोडिएको छ, जसले दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धमा घर–घरमा नयाँ उर्जा र पारस्परिक प्रगाढता प्रवाह गर्छ । दाजुभाइ र दिदीबहिनीको मायालाई निकै अनौठो र अनुपम मानिन्छ । दिदीबहिनीले आफ्ना प्यारा दाजुभाइको हातमा राखी बाँध्न आतुर हुन्छन् । अत्यन्त विनम्र र सदाचारी स्नेह सम्बन्धको यो पर्व शताब्दीयौं पुरानो हो ।

धर्म, जात र देशको सिमानाभन्दा परको यो पर्वमा वास्तविक दाजुभाइ र दिदीबहिनीबाहेक धेरै भावनात्मक सम्बन्ध पनि गाँसिएको छ । यही कारणले गर्दा यो मानवीय सम्बन्धको रक्षासँगै राष्ट्रियता सुदृढ गर्ने संकल्पको पर्व पनि हो । राखीसँग सम्बन्धित एउटा सुन्दर घटना महाभारतमा उल्लेख गरिएको छ। यो घटनाले देखाउँछ कि दाजुभाइ र दिदीबहिनीको स्नेहको लागि, तिनीहरूको सम्बन्ध हुन आवश्यक छैन। किंवदन्ती छ कि जब युधिष्ठिर इन्द्रप्रस्थमा राजसूय यज्ञ गरिरहेका थिए, शिशुपाल पनि बैठकमा उपस्थित थिए। जब शिशुपालले भगवान श्रीकृष्णको अपमान गरे, श्रीकृष्णले उनको सुदर्शन चक्रले हत्या गरे। सुदर्शन फर्कने क्रममा भगवानको कान्छी औंलालाई सुदर्शन चक्रले काटयो र रगत बग्न थाल्यो । यो देखेर द्रौपदी अगाडि आएर आफ्नो साडीको आँचल च्यातेर कृष्णको औंलामा बेरिन् । त्यही समयमा श्रीकृष्णले द्रौपदीलाई प्रत्येक धागोको ऋण चुक्ता गर्ने वाचा गरे। यसपछि कौरवहरूले द्रौपदीको साडि फुकालेर नाङ्गै गर्न खोज्दा श्रीकृष्णले द्रौपदीको चीरको लाज राखे । द्रौपदीले श्रीकृष्णको नाडीमा साडीको आँचल बाँधेको दिन श्रावण पूर्णिमाकै दिन थियो भनिन्छ ।

प्रायः रक्षाबन्धनको इतिहास महाभारत कालको हो भनिन्छ। तर, यसको इतिहास निकै पुरानो पनि छ । भविष्य पुराणमा राखीको बारेमा वर्णन गरिएको छ कि जब देवता र दानवहरू बीच युद्ध सुरु भयो, तब राक्षसहरू हावी भएको देखियो। भगवान इन्द्र आत्तिएर गुरु बृहस्पती  काहा गए । त्यहाँ बसेर श्रीमती इन्द्राणीले सबै कुरा सुनिरहेकी थिइन् । उनले मन्त्रको शक्तिले रेशमको धागो पवित्र गरी आफ्नो पतिको हातमा बाँधिन्। संयोगले त्यो दिन पनि श्रावण पूर्णिमाको दिन थियो । रक्षाबन्धन आत्मीयता र स्नेहको बन्धनलाई बलियो बनाउने पर्व हो। यही कारणले गर्दा यस अवसरमा दिदीबहिनीलाई मात्र नभई अन्य सम्बन्धमा पनि रक्षाबन्धन (राखी) बाँध्ने चलन छ । स्कन्ध पुराण, पद्म पुराण र श्रीमद भागवतमा वामनावतार नामक कथामा रक्षाबन्धनको सन्दर्भ पाइन्छ।

राखी पर्वसँग जोडिएको कथामा भनिएको छ, संकटमा फसेकी दिदीको छायाले दाजुभाइलाई बोलाउँथ्यो, संसारका हरेक शक्तिसँग लड्दा पनि भाइले उसको रक्षा गर्न दौडिन्थ्यो र राखीको सम्मान गर्थे । आज फेरि बहिनीले दाजुभाइको सिमानालाई चुनौती दिईरहेका छन्, किनभने उमेरको हरेक चरण असुरक्षित छ, उनको इज्जत र इज्जत बारम्बार खललिरहेको छ । बौद्धिक प्रतिभा भए पनि उनलाई उच्च शिक्षाबाट वञ्चित गरिएको छ, किनकि उसले घरको हेरचाह गर्नुपर्छ । समाजिक आदर्श र सिद्धान्तहरू विरुद्ध विद्रोह नगर्नका लागि उनलाई नयाँ सभ्यता र नयाँ संस्कृतिबारे अनभिज्ञ राखिएको छ। यस्तो अवस्थामा उनको क्षमता, अधिकार, चिन्तन र जीवनका हरेक सपनाले कसम खाइरहन्छ। त्यसैले यस पवित्र पर्व राखीमा दाजुभाइले दिदीबहिनीको मात्र नभई सिङ्गो नारी संसारको रक्षा र सम्मान गर्ने इमान्दार व्रत लिने अपेक्षा गरिएको छ ।